Czy wiecie, że Gwiazda Polarna (Północna) nie jest najjaśniejszą z gwiazd? Ma natomiast swoje stałe miejsce na niebie. Pozostałe gwiazdy krążą, oczywiście pozornie, ponieważ to Ziemia krąży wokół własnej osi, a cały kosmos jest w ciągłym ruchu. Dlatego każdej nocy widzimy inny skrawek nieba. Mimo tego na naszej półkuli zawsze widoczna jest Gwiazda Polarna.
Jak często obserwujecie niebo? Może pora zadrzeć głowę do góry? Czy wiecie, jak ustalić kierunek marszu za pomocą położenia Gwiazdy Polarnej? Wiecie, gdzie szukać Rysia, Wilka, Bobra, Łosia i innych „zwierząt na niebie”? Do pomocy możecie użyć aplikacji, na przykład działających na komputerze Star Walk 2 lub Stellarium, które pozwolą Wam znaleźć gwiazdozbiory nawet bez umiejętności astrologicznych.
Oglądanie gwiazd to duże przeżycie duchowe i okazja do refleksji nad naszą planetą, naszym gatunkiem w kosmosie. Nauka zlokalizowania Gwiazdy Polarnej to również przygotowanie do trudnych sytuacji w życiu, takich jak niespodziewane zapadnięcie zmroku podczas wędrówki czy zagubienie na odludziu. Jednak nie wszędzie gwiazdy widać tak samo, a to, gdzie je najlepiej obserwować, może wskazać Wam skala Bortle’a, czyli skala ciemności nieba.

Zainspirujcie się materiałem:
Obrotowa mapa nieba online,
Mapy nieba.

Sprawności, które możecie zrealizować:
Zuchowe: astronom, kosmonautka/kosmonauta,
Harcerskie: obserwatorka/obserwator*, terenoznawca**, wskazidroga*,
Starszoharcerskie: młody astronom** (Leśne Plemiona), astronom*** (Leśne Plemiona), poszukiwacz**,
Wędrownikom polecamy: znak służby przyrodzie.

W naturze każdy organizm ma swoją funkcję, nic nie dzieje się bez przyczyny. Każdy liść i każda gałązka istnieją w jakimś celu. Informacje na temat przyrody są przydatne podczas naszych leśnych wędrówek.
Czy wiecie, co robią wilki, kiedy nikt nie patrzy? Czy rozpoznacie tropy, które napotkacie na swojej drodze? Gdzie śpią dziki albo dokąd tupta nocą jeż? Czy wiecie, jak można „przyłapać” dzikie zwierzęta w środowisku naturalnym, by nie wyczuły naszej obecności? Czy pasję do natury można łączyć z innymi zainteresowaniami?
Liść, gałązka, a nawet złamane drzewo staje się początkiem nowego świata. Celowość działania, wpływ na otoczenie oraz konsekwencje czynów to coś, nad czym każdy powinien się zastanowić.

Zainspirujcie się trzecią zasadą z Polityki Środowiskowej ZHP („Przebywaj na łonie natury w zgodzie z nią. Biwakując, postaraj się nie zostawić śladów swojej obecności w środowisku, w którym przebywasz”) oraz materiałami:
Kanał na Youtube z filmami o polskiej przyrodzie
Portal Puszcza TV

Sprawności, które możecie zrealizować:
Zuchowe: przyrodniczka/przyrodnik, leśnik, mowgil,
Harcerskie: przyrodniczka/przyrodnik*, obserwatorka/obserwator*, przyjaciel zwierząt*, wskazidroga*,
Starszoharcerskie: leśny wędrowiec*** (Leśne Plemiona), tropiciel zwierzyny*** (Leśne Plemiona), leśnik***,
Wędrownikom polecamy: znak służby przyrodzie.

Przez wieki japońskie świątynie były budowane bez użycia gwoździ czy śrub – poszczególne drewniane elementy dopasowywano tak, by zachodziły na siebie i blokowały się nawzajem. W Polsce przykładem budowli wzniesionej bez użycia gwoździ jest Kościół Pokoju w Świdnicy. Powstał w XVII wieku, a stoi do dziś! Słyszeliście o projekcie mostu Leonarda da Vinci? To most, który według założeń stoi samodzielnie, bez żadnych elementów wspierających czy łączących poszczególne części konstrukcji.
Czy próbowaliście kiedyś zbudować obozową bramę bez zbijania jej gwoździami? Na jednym z Jamboree szwedzcy skauci zachwycili wszystkich swoimi konstrukcjami powiązanymi sznurami i linami. Czy wiecie, że liny jutowe są bardziej przyjazne środowisku niż te plastikowe? Jednocześnie dzięki posiadanym właściwościom lepiej się nadają do tworzenia Waszych obozowych konstrukcji niż kolorowe, plastikowe liny.
Plusami budowania bez użycia gwoździ są: możliwość ponownego wykorzystania niezniszczonego metalem drewna, a także potencjalnie mniej przypadków trafienia młotkiem w palec zamiast w gwóźdź, nie wspominając o rozwijaniu zaradności i kreatywności potrzebnej do zbudowania nietypowej konstrukcji.

Zainspirujcie się szóstą zasadą z Polityki Środowiskowej ZHP („Ograniczaj ilość odpadów, zużytej energii, zanieczyszczenie wody i powietrza. Mądrze gospodaruj odpadami i resztkami – przetwarzaj, segreguj odpady, oddawaj potrzebującym, nie marnuj jedzenia”) oraz materiałami:
Poradnik Harcerz w lesie

Sprawności, które możecie zrealizować:
Zuchowe: złota rączka, majsterklepka,
Harcerskie: sobieradek obozowy*, majsterklepka*, robinson**,
Starszoharcerskie: służba polowa (Leśne Plemiona), technik obozowy**,
Wędrownikom polecamy: znak służby przyrodzie.

Dlaczego te same produkty sprzedawane w hurtowych opakowaniach zwykle są tańsze niż w detalicznych? W przypadku większych opakowań producent ponosi mniejsze koszty związane z pakowaniem, transportem, a często również przechowywaniem – stąd niższa cena. Dla konsumenta to mniejszy wydatek, mniej wygenerowanych śmieci, mniejsza powierzchnia magazynowania. Kupując żywność, pamiętajcie o odpowiednim terminie ważności, trwałości produktu oraz Waszych możliwościach – na pewno dacie radę wszystko zjeść, zanim się zepsuje?
Czy przygotowując harcerski wyjazd, kupujecie produkty w hurtowych opakowaniach? Czy wykorzystujecie wszystkie zakupione materiały? Jeśli nie, co robicie z resztkami lub nieotwartymi produktami?
Gospodarność i odpowiednie zarządzanie finansami to kluczowe umiejętności do codziennego życia. Warto ich uczyć już od najmłodszych lat.

Zainspirujcie się szóstą zasadą z Polityki Środowiskowej ZHP („Ograniczaj ilość odpadów, zużytej energii, zanieczyszczenie wody i powietrza. Mądrze gospodaruj odpadami i resztkami – przetwarzaj, segreguj odpady, oddawaj potrzebującym, nie marnuj jedzenia”).

Sprawności, które możecie zrealizować:
Zuchowe: ekoludek,
Harcerskie: oszczędna/oszczędny*, gospodarz**, tramp**,
Starszoharcerskie: ekolog (Leśne Plemiona), znawca przyrody ***,
Wędrownikom polecamy: znak służby przyrodzie.

Dlaczego segregowanie śmieci jest tak ważne? Pierwszy przychodzący na myśl argument to ochrona środowiska, ale jest ich więcej, na przykład dzięki segregacji można dłużej korzystać z jednego wysypiska śmieci. Czy wiecie, że jedna tona zgromadzonej makulatury dostarcza tyle surowca, co 17 drzew?
Wszyscy powinniśmy segregować śmieci. Czy pamiętacie o tym również podczas harcerskich wyjazdów? Tworzenie koszy na poszczególne rodzaje odpadów może być ciekawym elementem obozowej pionierki. Segregowanie śmieci nie rozwiąże globalnego problemu z odpadami, ale jest działaniem, które możemy podjąć już teraz, a ćwiczenie umiejętności segregacji sprawi, że nasz odzysk odpadów będzie coraz większy!
Aby wypracować ekologiczne nawyki, trzeba o nich pamiętać niezależnie od tego, gdzie jesteśmy.

Zainspirujcie się szóstą zasadą z Polityki Środowiskowej ZHP („Ograniczaj ilość odpadów, zużytej energii, zanieczyszczenie wody i powietrza. Mądrze gospodaruj odpadami i resztkami – przetwarzaj, segreguj odpady, oddawaj potrzebującym, nie marnuj jedzenia”) oraz materiałami:
Program Co w tych śmieciach
Program o upcyclingu
Cykl Sprawnościowy Ekoludek
Poradnik Harcerz w lesie
Portal Nasze Śmieci

Sprawności, które możecie zrealizować:
Zuchowe: ekoludek,
Harcerskie: sobieradek obozowy*, przyjaciel przyrody**, tramp**,
Starszoharcerskie: ekolog** (Leśne Plemiona), znawca przyrody***,
Wędrownikom polecamy: znak służby przyrodzie.

Czy wiecie, czym jest Czerwona Księga? Czy istnieje tylko jedna? Kto ją przygotowuje? Czy wiecie, że istnieją również czerwone listy? Lista gatunków zagrożonych wyginięciem nie jest niestety krótka. Głównym czynnikiem jej wydłużania się jest destrukcyjna działalność człowieka.
Czy w Waszym regionie znajdują się gatunki wymienione w Czerwonej Księdze? Czy jest coś, co możecie zrobić, żeby zminimalizować zagrażające im szkodliwe czynniki?

Zainspirujcie się czwartą zasadą z Polityki Środowiskowej ZHP („We wszystkich działaniach minimalizuj ślad ekologiczny oraz stopień negatywnego oddziaływania na środowisko naturalne”) oraz materiałem:
Propozycja programowa Chrońmy bioróżnorodność

Sprawności, które możecie zrealizować:
Zuchowe: przyrodniczka/przyrodnik, przyjaciółka/przyjaciel zwierząt,
Harcerskie: przyrodniczka/przyrodnik*, przyjaciel zwierząt*, znawca zwierząt**,
Starszoharcersie: zoolog***, botanik***, znawca przyrody***,
Wędrownikom polecamy: znak służby przyrodzie.

Istnieją zegary, których działanie opiera się na zjawiskach naturalnych i prostych zjawiskach fizycznych. Są to zegary słoneczne, księżycowe, wodne, piaskowe (klepsydra), ogniowe (świece) i oliwne. Które z nich były używane jako pierwsze? Które z nich można wykonać samodzielnie? Które są najbardziej dokładne?
Podział godziny na 60 minut (oraz minuty na 60 sekund) zawdzięczamy Babilończykom. Czy wiecie, dlaczego akurat na 60, a nie np. na 100? Dlaczego wskazówki zegara poruszają się w prawo, a nie w lewo?

Mierzenie upływu czasu jest bardzo ciekawym tematem, trzeba tylko znaleźć czas, żeby go zgłębić!

Sprawności, które możecie zrealizować:
Zuchowe: robinson, zegarmistrz,
Harcerskie: szperacz*, obserwatorka/obserwator*, robinson **,
Starszoharcerskie: służba polowa (Leśne Plemiona),
Wędrownikom polecamy: znak służby przyrodzie.

Pod hasłem „przyroda” kryje się ogrom informacji. Czy znacie odpowiedzi na takie pytania jak te: Jak nazywają się nogi zająca? Na jaką wysokość mogą unosić się pająki na nitkach babiego lata? Która ryba poluje na lądzie? Jaka roślina nazywana jest najdziwniejszą rośliną świata? Oko którego zwierzęcia może powiększać obraz jak teleobiektyw? Jak nazywa się pień palmy?
Grywalizacja i rywalizacja są bardzo motywującymi czynnikami w pracy jednostek harcerskich. Czyżby nadszedł czas na sprawdzenie wiedzy i wybranie mistrza?

Zainspirujcie się siódmą zasadą z Polityki Środowiskowej ZHP („Korzystaj z dorobku i doświadczenia innych osób, zespołów, organizacji i instytucji. Współpracuj z nimi”) oraz materiałem:
Propozycja programowa Zielone harcowanie

Sprawności, które możecie zrealizować:
Zuchowe: przyrodniczka/przyrodnik, mogli,
Harcerskie: obserwator zwierzyny (Leśne Plemiona)*, przyrodniczka/przyrodnik*, przyjaciel zwierząt*, szperacz*,
Starszoharcerskie: leśny wędrowiec (Leśne Plemiona),
Wędrownikom polecamy: znak służby przyrodzie.

Zbieractwo, czyli zbieranie płodów dziko rosnących roślin, np. runa leśnego, to jedna z podstaw utrzymania pierwotnych społeczności, a także jedna z najstarszych form gospodarki. Czy wiecie, co jadali Słowianie? Co daje brzoza? Do czego można wykorzystać miętę lub pokrzywy? Łąki i lasy to prawdziwe spiżarnie pełne ciekawej i zdrowej żywności. Rośliny „słychać” też w naszym języku – dlaczego mówimy, że coś jest „tanie jak barszcz”? Wcale nie chodzi tu o popularną zupę, tylko o barszcz zwyczajny, który niegdyś rósł za każdą chałupą i na każdej łące. Jeszcze w średniowieczu gościł on na stołach w postaci kwaśnej polewki zwanej właśnie barszczem.
Czy próbowaliście przygotować pokrzywowe chrupki? A może sos czosnkowy z listków czosnku niedźwiedziego? Placki „chwaściaki” – do ich przygotowania używa się liści mleczu, komosy, babki lancetowatej lub gwiazdnicy – też brzmią smakowicie. Wiecie, że kawę można zaparzyć również z żołędzi? Może czas na urozmaicenie obozowego lub biwakowego menu?

Zainspirujcie się materiałami:
Hanna i Paweł Lisowie, Kuchnia dawnych Słowian, czyli o poszukiwaniu dawnych smaków
Poradnik Harcerz w lesie

Sprawności, które możecie zrealizować:
Zuchowe: zielarka/zielarz, dietetyk/ dietetyczka, kuchcik, dobra gospodyni/ dobry gospodarz,
Harcerskie: zielarka/zielarz**, kuchcik*, robinson**,
Starszoharcerskie: leśny wędrowiec*** (Leśne Plemiona), służba polowa** (Leśne Plemiona), robinson**,
Wędrownikom polecamy: znak służby przyrodzie.

Świat zmusza nas do pośpiechu, a kult szybkiego dostępu do informacji potęguje wrażenie, że należy natychmiast znać odpowiedź na każde pytanie. A gdyby tak rzucić to wszystko i pójść na spacer do lasu? Zatrzymać się, obserwując, dokąd wędruje mrówka, zamknąć oczy i wsłuchać się w śpiew ptaków?
Jak przenieść ten spokój i zieleń do miasta? Jak w codziennym szybkim życiu znaleźć czas dla siebie i być bliżej lasu? Słyszeliście o lesie w słoiku? Spróbujcie do jego wykonania wykorzystać posiadany już słoik, tym samym poddając go upcyclingowi.

Zainspirujcie się materiałami:
Poradnik Harcerz w lesie
Program Zielone Harcowanie
Peter Houghton, Jane Worroll, Leśna szkoła dla każdego

Czy myśląc o filmach przyrodniczych, też słyszycie głos Krystyny Czubówny mówiącej: „wbrew obiegowej opinii langusta żywi się wyłącznie owocami morza, choć gdyby mogła, jadłaby dżem”? Dlaczego warto oglądać takie filmy? Dzięki nim możecie lepiej zrozumieć otaczający świat, a także zdobyć informacje na temat geografii i w ten sposób przygotować się do wycieczki w terenie. Bez ruszania się z domu można wyruszyć na koniec świata!
Czy w pracy Waszych jednostek wykorzystujecie filmy? Czego możecie się z nich dowiedzieć? A może macie listę sprawdzonych, godnych polecenia tytułów?

Zainspirujcie się siódmą zasadą z Polityki Środowiskowej ZHP („Korzystaj z dorobku i doświadczenia innych osób, zespołów, organizacji i instytucji. Współpracuj z nimi”).

Las to jeden z podstawowych gwarantów bezpieczeństwa ekologicznego i dalszej egzystencji ludzkości. Aby mógł spełniać to zadanie, człowiek musi kierować się zasadami zrównoważonego rozwoju, m.in. wycinając drzewa. Czy zastanawialiście się, skąd się bierze drewno na budowę Waszych obozowisk? Co się z nim dzieje po zakończonym wypoczynku? Kto dba o to, by nie zabrakło drzew? Czy za każde wycięte drzewo sadzone jest nowe? Kiedy drzewo umiera?

Świadome korzystanie z zasobów leśnych to podstawa ekologicznego wychowania.

Zainspirujcie się ósmą zasadą z Polityki Środowiskowej ZHP („Podejmij służbę na rzecz środowiska naturalnego w oparciu o Cele Zrównoważonego Rozwoju ONZ”) oraz materiałami:
Materiał WWF Polska Drugie Życie Drzewa
Poradnik Harcerz w lesie
Portal WOSM Scouts for SDGs

Co robicie ze śmieciami w trakcie biwaku? Czy wiecie, że powinno się je trzymać z daleka od obozowiska? Zapach jedzenia oraz opakowań przyciąga dzikie zwierzęta, a nasze odpadki mogą je narazić na choroby i problemy żołądkowe, gdyż nie jest to żywność dla nich przeznaczona. Nie trzymajcie takich rzeczy w plecaku – najlepiej schować wszystko do szczelnego worka lub beczki, oddalić się 70 kroków od obozowiska i zawiesić wszystko na wysokości, tak aby lisy, dziki czy wiewiórki nie dostały się do naszej paczki. Takie działanie pozwoli nie narażać ani nas, ani zwierząt na straty. Respektujmy dzikie życie!

Świadome biwakowanie i brak ingerencji w środowisko naturalne to coś, co powinno przyświecać każdemu, nie tylko harcerzom.

Zainspirujcie się drugą zasadą z Polityki Środowiskowej ZHP („Podejmuj decyzje odpowiedzialnie, ponieważ Twoje działania mają wpływ na innych ludzi oraz na środowisko naturalne. I odwrotnie — oni mają wpływ na Ciebie. Świadomie i odpowiedzialnie wybieraj produkty i usługi, z których korzystasz. Bierz pod uwagę konsekwencje swoich działań i wyborów“).

Zainspirujcie się materiałem:
Poradnik Harcerz w lesie

Rozpalanie ognia to filar, na którym opierają się: sztuka przetrwania, życie obozowe, a także życie codzienne. Ogień pozwala się ogrzać i osuszyć, oświetla drogę, pozwala przyrządzić jedzenie. Ma także znaczenie psychologiczne: przy ognisku czujemy się bezpieczniej, bo jego blask odstrasza dzikie zwierzęta, a samo jego rozpalenie powoduje, że czujemy się lepiej.
Czy kiedykolwiek zastanawialiście się, jakie konsekwencje niesie ze sobą rozpalenie ogniska? Ogień wyjaławia glebę i wpływa niekorzystnie na życie drobnoustrojów. Macie pomysł na alternatywę dla tradycyjnego ogniska? Znacie zasady bezpiecznego rozpalania ognisk i obchodzenia się z ogniem? Wiecie, jak zaplanować ognisko, by nie zostawić po nim śladu? O czym należy pamiętać, by zapobiegać przypadkowemu zaprószeniu ognia? Czego może nauczyć ogień?

Bezpieczne rozpalenie ogniska wymaga cierpliwości, wiedzy i odpowiedzialności. Pozwala dostrzec, że warto sięgać po doświadczenia starszych – to od nich możemy się dowiedzieć, że najłatwiej podtrzymać płomień na żarzącym się, dużym kawałku drewna. W sieci znajdziecie mnóstwo materiałów i filmów o tym, jak palić ogniska zgodnie z zasadami Leave No Trace!

Zainspirujcie się trzecią zasadą z Polityki Środowiskowej ZHP („Przebywaj na łonie natury w zgodzie z nią. Biwakując, postaraj się nie zostawić śladów swojej obecności w środowisku, w którym przebywasz”).

Wiralowa akcja #Zabierz5zLasu, która swojego czasu przetoczyła się przez serwisy społecznościowe, miała na celu oczyszczenie lasów z zalewających je śmieci. Każdy uczestnik miał podczas wizyty w lesie zabrać przynajmniej 5 odpadów. Jedna sprzątnięta foliówka, puszka lub butelka – czy to coś zmieni? Jak najbardziej! Bezmyślnie wyrzucane śmieci stanowią realne zagrożenie dla zwierząt – ptaki czy ssaki nie mają rąk, więc nie wyplączą się samodzielnie z foliowej torebki ani nie wyjmą łba z ciasnego opakowania. Zwierzę niezdolne do zdobywania pożywienia jest skazane na śmierć.

Czy na co dzień używacie foliowych torebek? Czym możecie je zastąpić, aby ograniczyć korzystanie z plastiku? Czy idąc ulicą, podnosicie napotkany karton i wyrzucacie go do kosza? Czy wiecie, ile rozkładają się tworzywa sztuczne? Czy wybierając się na akcję sprzątania lasu, zwracacie uwagę, by razem ze znalezionym odpadem nie wyrzucić znajdujących się w środku mrówek lub innych owadów?

Po pierwsze – nie szkodzić! Ta idea powinna przyświecać każdemu.

Zainspirujcie się piątą zasadą z Polityki Środowiskowej ZHP („Korzystaj z tego, co masz. Pożyczaj, dziel się, wykorzystuj ponownie, naprawiaj, a kupuj tylko tyle, ile potrzebujesz”). Zainspirujcie się materiałem:
Poradnik o służbie

Jeśli wybieracie się na obóz puszczański lub zdecydowaliście się wędrować podczas obozu, Wasze działania muszą być dobrze przemyślane. Widzieliście kiedyś klepisko pozostawione po obozie harcerskim? Jak wyglądają miejsca, w których były postawione namioty? Przywrócenie natury do stanu sprzed obozu niejednokrotnie sprawia wiele problemów. Czasem potrzeba miesięcy, o ile nie lat, by w pełni usunąć skutki leśnego obozowania.

Dużo lepszą formą biwakowania w lesie jest spanie… w hamakach! Odpowiednie przygotowanie przed obozem lub biwakiem na pewno sprawi, że ta forma przypadnie Wam do gustu. Warto zmieniać swoje przyzwyczajenia, tak by pozostawiony w środowisku ślad był jak najmniejszy.

Zainspirujcie się trzecią zasadą z Polityki Środowiskowej ZHP („Przebywaj na łonie natury w zgodzie z nią. Biwakując, postaraj się nie zostawić śladów swojej obecności w środowisku, w którym przebywasz”).